Piše: Nada Šarac, specijalni pedagog i član Saveta Centra za nestalu i zlostavljanu decu

Razumevanje faktora uključivanja dece u život i/ili rad na ulici podrazumeva svest o sistemskoj uzročnosti i dominantnom značaju takozvanih faktora odbijanja ili faktora na makro i mezo nivou jer su oni pokretači, dok se faktori privlačenja tek na njih nastavljaju i predstavljaju jednu vrstu maladaptivnog obrasca, odnosno, negativne strategije preživljavanja.

O terminu 

Termin „deca u pokretu“ je relativno nov i još uvek nedovoljno istražen fenomen, mada je evidentna sveprisutnost, kao i stalan porast broja dece koji pripadaju ovoj grupaciji. Nepostojanje opšteprihvaćene definicije i nedostatak jasnog konceptualnog okvira kada je reč o deci u pokretu, dodatno otežavaju kako istraživačke poduhvate, tako i uspostavljanje stručno utemeljene prakse pomoći i podrške ovoj grupaciji dece. Postojeća istraživanja, politike i prakse ovu grupu dece najčešće posmatraju iz perspektive njihove ranjivosti i potrebe za prevencijom različitih vidova eksploatacije, zlostavljanja i/ili zanemarivanja.

Prema definiciji koju daje Save the Children „deca u pokretu su ona deca koja iz različitih razloga, dobrovoljno ili prisilno, u okviru zemlje ili između zemalja, sa ili bez roditelja ili staratelja migriraju, i koju pokret čini potencijalno izloženim rizicima od neadekvatne brige, ekonomske i seksualne ekploatacije, zlostavljanja, zanemarivanja, nebrige i nasilja“¹. Save the Children imenuje grupe dece u pokretu: deca izbeglice i interno raseljena, tražioci azila, ekonomski migranti, deca u tzv. iregularnim migracijama, žrtve trgovine ljudima, deca uključena u život i/ili rad na ulici, deca povratnici iz procesa readmisije.
Dakle, pojam deca u pokretu obuhvata vrlo različite kategorije dece, pri čemu je u praksi  najčešća sitauacija da se jedno dete može svrstati u dve ili više kategorija istovremeno, na primer, može biti dete koje je uključeno u život i/ili rad na ulici i žrtva trgovine ljudima. S ovim u vezi, još je kompleksnije pitanje utvrđivanja karakteristika samog fenomena, kao i mogućih faktora koji dovode do specifične vulnerabilnosti različitih podgrupa u okviru grupe dece u pokretu.

Komitet za prava deteta Ujedinjenih nacija je 21. juna 2017. godine objavio Opšti komentar o deci u uličnoj situaciji², čime se u upotrebu uvodi novi termin i pod pojmom „deca u uličnoj situaciji“ podrazumevaju se: (a) deca čiji život i/ili rad zavisi od ulice, bilo da su sama, sa vršnjacima ili s porodicom; i (b) šira populacija dece koja su oformila čvrste veze s javnim površinama i kojoj ulica igra važnu ulogu u svakodnevnom životu i identitetu. U ovu širu populaciju spadaju deca koja periodično, ali ne stalno, žive i/ili rade na ulici i deca koja ne žive, odnosno ne rade na ulici, ali koja redovno prave društvo svojim vršnjacima, braći i sestrama ili porodici na ulici. U vezi s decom u uličnoj situaciji, pod „boravljenjem na javnoj površini“ podrazumeva se provođenje značajnog vremena na ulici ili na uličnim pijacama, javnim parkovima, javnim otvorenim prostorima, trgovima i autobuskim i železničkim stanicama. U istom dokumentu, Komitet naglašava činjenicu da deca u uličnoj situaciji ne predstavljaju homogenu grupu, već da među njima postoje velike razlike u pogledu mnogih ključnih kriterijuma kao što su, uzrast, pol, nacionalna pripadnost i identitet, državljanstvo, seksualna orijentacija i rodni identitet/rodno izražavanje. Ova raznovrsnost podrazumeva postojanje različitih iskustava, rizika i potreba. Dalje, Komitet naglašava da je problem, koji je prisutan u svim državama sveta, što se ne vrši sistematsko prikupljanje i obrada podataka, pa se ne zna koliko je dece u uličnoj situaciji. Zbog nedostatka podataka deca su nevidljiva, što za posledicu ima odsustvo dugoročnih strategija, te se najčešće primenjuju privremene ili kratkoročne mere. 

Kao i na međunarodnom nivou i u zemljama regiona (Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora) postoje razlike u definiciji dece uključene u život i/ili rad na ulici kao i nedostatak zajedničkog razumevanja ovog fenomena. Često se fenomen „dece ulice’’ razume kao izolovana ili kulturološka pojava, pre nego društveni ili sistemski problem. Ono što je, takođe, zajedničko svima u regionu jeste da su usluge za ovu decu i njihove porodice malobrojne i nedovoljno dostupne, a ljudski i materijalni resursi, kao i dugoročne preventivne mere, ograničeni. Ova deca i njihove porodice, često su izloženi diskriminaciji i predrasudama šire društvene zajednice.³ Mnoge organizacije su u skladu sa postojećim resursima i kulturološkim nasleđem zajednice u kojoj implementiraju svoje aktivnosti, razvijale svoju definiciju u odnosu na koju su planirale svoj budući rad.⁴

U ovom radu koristićemo termine deca u uličnoj situaciji, deca uključena u život i rad na ulici, ali i deca u riziku, jer smatramo da najbolje oslikava najširu moguću ciljnu grupu dece sa kojom pružaoci usluga, na čijem radu je baziran ovaj tekst, imaju iskustva. 

O fenomenu – faktori nastanka i posledice 

Kada je reč o uzrocima zbog kojih se deca nađu u uličnoj situaciji, oni se razlikuju kako unutar svake države, tako i među različitim državama, ali u najvažnije strukturne uzroke ubrajaju se nejednakosti koje su zasnovne na ekonomskom položaju, rasi i polu. Vrlo je izraženo i materijalno siromaštvo kao i globalna destabilizacija, prouzrokovana ratnim sukobima, glađu, epidemijama i elementarnim nepogodama. Takođe, među rasprostranjene uzroke spadaju nasilje, zlostavljanje i zanemarivanje kod kuće ili u ustanovama za brigu o deci ili obrazovnim ustanovama, smrt staratelja, napuštanje deteta od strane roditelja, nezaposlenost staratelja, socijalno ugrožena porodica, raspad porodice, isključenost iz obrazovanja, zloupotreba supstanci i mentalna bolest, netolerancija i diskriminacija, uključujući i prema deci s invaliditetom. Jedan od načina za razumevanje uzroka koji dovode do nastanka ovog fenomena je u kombinaciji dva fatora: privlačenja i odbijanja („push and pull factors”). Kao faktor privlačenja često se navodi percepcija dece da će život na ulici biti lakši, zabavniji i „glamurozniji” i da će na taj način imati mogućnosti da podignu životni standard i dostupnost materijalnih dobara i načina zarade. Brojni autori navode da ova percepcija često nastaje u kontaktu sa prijateljima ili članovima porodice, koji su već uključeni u rad na ulici, a privlačnost postaje veća što je situacija u porodici gora. Pored toga, kao jedan od  ključnih razloga uključivanja dece u život i rad na ulici ističu slabljenje tradicionalnih proširenih porodičnih sistema i drugih struktura u zajednici zbog čega deca ostaju nezaštićena. Savremeni zahtevi tržišta u zemljama u razvoju otežavaju zapošljavanje i stavljaju porodice u situaciju neizvesnosti i stresa koje ih onemogućavaju da deci pruže materijalnu i emocionalnu podršku koja im je potrebna i izlažu ih riziku od zanemarivanja i zlostavljanja, što predstavlja faktor odbijanja, odnosno, navodi decu da potraže bolje načine preživljavanja na ulici⁵. 

Faktori se, takođe, mogu razumeti i prema nivoima njihovog uticaja: 

• Makro nivo – nivo zajednice: odnosi se na politiku, ekonomiju, stambenu politiku, zdravstvene i socijalne usluge, nivo zaposlenosti i urbanizacije 
• Mezo nivo – nivo porodice: slom ili dezintegracija porodične strukture, jednoroditeljske porodice, napuštanje dece, siromaštvo, zlostavljanje i zanemarivanje, porodično nasilje, nedostatak nege, privrženosti i vaspitanja i sl. 
• Mikro nivo – nivo individue: bekstvo iz situacije koja se ne može tolerisati (glad, zlostavljanje, sram i sl.), neuspeh u školi, nedostatak novca ili osećanje deteta da nije dovoljno željeno ili da predstavlja teret svojoj porodici.⁶

Razumevanje faktora uključivanja dece u život i/ili rad na ulici podrazumeva svest o sistemskoj uzročnosti i dominantnom značaju takozvanih faktora odbijanja ili faktora na makro i mezo nivou jer su oni pokretači, dok se faktori privlačenja tek na njih nastavljaju i predstavljaju jednu vrstu maladaptivnog obrasca, odnosno, negativne strategije preživljavanja. Takođe, značajno je razumeti da svako dete ima svoju jedinstvenu priču o tome na koji su način faktori privlačenja i odbijanja doveli do toga da razvije povezanost sa ulicom.

Dok kod definisanja fenomena mogu postojati neusaglašenosti, kada su u pitanju efekti koje život i/ili rad na ulici ima na decu među stručnjacima nema dileme i brojni izvori ukazuju na niz štetnih posledica po bio/psiho/socijalni razvoj deteta. 

Najkompleksniji izazov sa kojim se suočavaju deca koja žive i/ili rade na ulici odnosi se na  percepciju koju okruženje u kome borave ima prema njima i negativan tretman koji u skladu s tim doživljavaju. Ova deca su ili direktno izložena ili u riziku od nasilja i eksploatacije različitih vrsta, a i pre nego što su uključena u život ili rad na ulici bila su višestruko lišena svojih prava bilo u kući ili u sistemu zaštite, uključujući institucije sistema kao što su domovi za decu, centri za rehabilitaciju ili ustanove za vaspitanje maloletnih počinilaca krivičnih dela. U skladu sa tim, naredni izazov predstavlja vrsta i kvalitet odnosa koje deca stvaraju – bilo da su to odnosi zlostavljanja i eksploatacije i/ili podržavajući odnosi sa porodicom i prijateljima ili širim sistemom zaštite. Kada je u pitanju sistem zaštite ključni izazov je nedovoljna dostupnost elementarnh usluga, kao što su usluge zdravstvene i socijalne zaštite i obrazovanje.⁷ Iako nisu sva deca koja su uključena u život i rad na ulici u situaciji beskućništva, njihove stambene okolnosti su često neadekvatne i predstavljaju izvor stresa i traumatizacije. U takvim okolnostima deca gube osećanje za zajednicu, rutinu, ličnu svojinu, kao i osećaj privatnosti i bezbednosti. Deca i porodice koja žive u privremenim smeštajima suočavaju se sa teškoćama u uspostavljanju strukture u porodičnom životu, intepersonalnim teškoćama, mentalnim, psihičkim i zdravstvenim problemima. Ovakve porodice su pod posebnim rizikom od dodatne traumatizacije zbog izloženosti fizičkom i seksualnom zlostavljanju, ali i zbog prisustvovanja nasilju, uz stalni rizik od razdvajanja porodice, odnosno oduzimanja dece od strane socijalnih službi. Stres koji dolazi iz ovih rizika nadovezuje se na stres izazvan neadekvatnim smeštajem i otežava oporavak usled hronične izloženosti traumatskim sadržajima i izazovima.⁸

Sistem zaštite dece uključene u život/ili rad na ulici predstavlja temu od značaja na globalnom nivou i postoje brojne inicijative za unapređenje u ovoj oblasti. Razvoj sistema i poboljšanje kvaliteta dečje zaštite na globalnom nivou vođeni su pravima deteta kao što su pravo na zaštitu od zlostavljanja, pravo deteta na život sa roditeljima i drugim pravima sadržanim u Konvenciji o pravima deteta, u kojoj se, takođe, navodi da je dužnost svake države da posebno zaštiti decu bez roditeljskog staranja, obezbedi alternativne vidove smeštaja i praćenje deteta u procesu zaštite.⁹

¹Save the Chidlren (2010) Child Protection Initiative: Taking action against all forms of abuse, neglect, violence and exploitation
²Komitet za prava deteta UN (2017) General comment No.21 on children in street situations
³Save the Children (2016) Regional Research on Prevalence of Street Children Phenomenon in Albania, Bosnia and Herzegovina, Montenegro and Serbia
⁴Centar za integraciju mladih (2011) „Mi znamo najbolje’’ – Terenski rad Centra za integraciju mladih – vodič kroz primer dobre prakse.
⁵Strategy and Guidelines for Children Living and Working in the Street, South Africa (2014). Republic of South Africa Department of Social Development http://www.gov.za/documents/strategy-and-guidelines-children-living-and-working-streets
⁶Grundling J., de Jager J. i de Fourie L., Managing the Phenomenon of Street Children in an African Developing Country. Research Gate https://www.researchgate.net/profile/Jan_Grundling/publications?pubType=article
⁷Protection and promotion of the rights of children working and/or living on the street Brochure (2011). Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR).
⁸Facts on Trauma and Homeless Children (2005). National Child Traumatic Stress Network.
⁹Konvencija o pravima deteta Ujedinjenih Nacija (1989), Ujedinjene Nacije.